'धर्म' आणि 'भारतीय राज्यघटना' - प्राचार्य श्याम अत्रे

एकात्म प्रबोध मंडळ, मुंबई या संस्थेच्या वतीने "समाज जीवन: सुयोग्य दिशा व परिवर्तन" या विषयावर दि. ९,१०,११ फेब्रुवारी २०१८ रोजी एक चिंतन बैठक आयोजित करण्यात आली होती. या बैठकीत चर्चेची जी प्रक्रिया झाली त्यातील एका महत्वाच्या मुद्द्याकडे मला या टिपणात लक्ष वेधायचे आहे.

समाजजीवन, समाजधारणा , समाजरचना व समाजसुधारणा या सर्व प्रक्रियेचा आधार काय असावा, या संदर्भात अभ्यासकांनी चर्चेच्या ओघात जी मांडणी केली त्यात दोन मतप्रवाह आढळून आले. अभ्यासकांचे साधारण म्हणणे असे होते की या प्रक्रियेचा आधार 'धर्म' असावा, तर काही जणांना धर्माच्या पार्श्वभूमीवर यापुढे प्रामुख्याने 'भारतीय राज्यघटने’च्या आधारे ही समाज परिवर्तन प्रक्रिया घडून यावी, असे वाटत होते

'धर्म' आणि 'भारतीय राज्यघटना' यात अंतर्विरोध आहे वा विसंगती आहे आहे असे का वाटले असावे? धर्म म्हणजे ‘रिलिजन’ नवे हे पुन्हापुन्हा: अधोरेखित करूनही ते दोन्ही शब्द समानार्थी वापरले जातात त्यामुळे अनेक प्रकारचे गोंधळ झालेले दिसतात. Dharma is a way of life हा धर्म शब्दाचा अर्थ आणि आशय (meaning and import) भारताच्या सर्वोच्च न्यायालयाने स्वीकारून धर्म आणि रिलिजन यातील अंतर स्पष्ट केले आहे. तरी देखील या दोन्ही संकल्पनात जी गल्लत केली जाते, ते प्रथम थांबले पाहिजे. सर्व गोंधळाचे मूळ या चुकीच्या अवधारणेत आहे.

'धारणात् धर्म इत्याहुः' 'धारयति स: धर्म:' यतो अभ्युदय निःश्रेयस सिद्धि: स धर्म:' या 'धर्म' संकल्पनेच्या सर्वमान्य व्याख्या आहेत. या व्याख्यांशी सहमती दर्शवून डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर म्हणतात, "हिंदू धर्माचा सिद्धांत इतर धर्माच्या सिद्धांतापेक्षा कितीतरी पटीने समतेच्या तत्त्वाशी पोषक आहे.... सारी माणसे ईश्वराचीच रूपे आहेत, असे मोठ्या निर्भीडपणे हिंदूधर्म सांगत आहे. जेथे सारीच रूपे ईश्वराची रूपे आहेत तेथे कोणी उच्चं कोणी नीच असा भेदभाव करणे शक्य नाही, हे त्या धर्माचे एक महान ओजस्वी तत्व आहे..... समानतेचे साम्राज्य स्थापन होण्यास यापेक्षा मोठा आधार सापडणे कठीण दिसते.” असे असेल तर हिंदू समाजात टोकाची भूमिका का दिसते? जन्माधिष्ठित उच्चनीचता का दिसते? या प्रश्नाचे उत्तर देताना बाबासाहेब म्हणतात, "हिंदुधर्माची दोन अंगे आहेत. एक तत्वज्ञान आणि एक आचार. त्यापैकी तत्त्वज्ञानाच्या दृष्टीने जरी अस्पृश्य लोक स्पृश्यांच्या समान असले तरी आचाराच्या दृष्टीने असमान- नव्हे- अपवित्र आहेत. म्हणून त्यांच्याशी व्यवहार करणे हा अधर्म होय!" याचे अधिक स्पष्टीकरण करताना बाबासाहेब म्हणतात, "धर्माची वरीलप्रमाणे दोन अंगे आहेत हे जरी मान्य केले तरी कोणत्याही धर्माचा आचारात्मक भाग त्या धर्माच्या तत्त्वावरच अधिष्ठित असला पाहिजे, हे विसरता कामा नये.. समाजाचा आचारात्मक धर्म जर त्या धर्माच्या विचारात्मक धर्माच्या नांगरास जखडलेला नसेल तर तो समाज होकायंत्राशिवाय समुद्रात लोटून दिलेल्या एखाद्या जहाजाप्रमाणे कोठे वाहत जाईल, व कोणत्या खडकावर आदळेल याचा नेम नाही," (दोन्ही उद्धरणे ‘बहिष्कृत भारत’ अग्रलेख २२ एप्रिल १९२७) हिंदू समाजाची अशी अवनती का झाली हे समजल्याशिवाय समाजधारणेचा आधार 'धर्म' होण्यास का विरोध होतो, हे समजणार नाही.

हिंदुधर्माचे तत्वज्ञान वेद व विशेषतः उपनिषदांवर आधारित आहे. यांना 'श्रुती' असे म्हणतात. तर हिंदुधर्माचा आचारात्मक भाग ज्यात येतो त्याला 'स्मृती' म्हणतात. धर्माचा तत्त्वविचार हा सनातन व शाश्वत असतो तर आचारधर्म हा काळ व परिस्थितीनुसार बदलणारा असतो. मात्र त्याची नाळ धर्माच्या तत्त्वांशी जोडलेली असणे आवश्यक असते. जेव्हा हे भान सुटते तेव्हा समाजाच्या अध:पतनाला सुरुवात होते. अनेकानेक ऋषीमुनींनी आपापल्या काळात त्या त्या काळाला व परिस्थितीला अनुकूल अशा स्मृतींची रचना केलेली दिसते. त्यामुळे स्मृती या अनेक आहेत.

कारणे काहीही असोत, पण दुर्दैवाने गेल्या हजार वर्षात युगानुकूल अशा नव्या स्मृतींची रचना झालेली नाही, ही वस्तुस्थिती आहे. समाजधारणा तर पोकळीत होऊ शकत नाही. त्यामुळे तत्कालीन शेवटच्या स्मृतींचा पगडा आजही समाजमानसावर पडलेला दिसतो. त्यामुळे समाजाचा जो काही आचारात्मक धर्म आजही अस्तित्वात आहे त्याची नाळ धर्माच्या तात्त्विक अंगापासून तुटलेली दिसते.

समाज रचनेत आज जे दोष व विकृती उत्पन्न झालेल्या दिसतात त्याचे मूळ आज कालबाह्य झालेल्या प्राचीन स्मृतींत दिसते. स्मृतींचा आधार 'धर्म' आहे, त्यांचा तो विचारात्मक भाग आहे; अशी लोकभावना आहे. त्यामुळे आजच्या सर्व सामाजिक परिस्थितीला धर्मच जबाबदार आहे, असे कोणा लोकांना वाटले तर ती त्यांची चूक म्हणता येणार नाही. मूलतः 'गुणकर्मविभागशः' असलेली वर्णव्यवस्था पुढे जन्माधिष्ठित जातीउपजातींत रूपांतरित झाली, ही विकृती आहे. जातीव्यवस्थेत शिरलेली जन्माधिष्ठित उच्चनीचतेची भावना हि विकृती आहे. वंशपरंपरागत व जन्माधिष्ठित अस्पृश्यता, हि सामाजिक विकृती आहे. आज समाजाच्या हाडीमांसी रुजलेल्या या विकृत संकल्पनांना स्मृतींचा आधार आहे, आणि स्मृती हा आचार धर्म , धर्मावर आधारित आहे, म्हणून जर कोणी ‘धर्मा’बद्दल शंका घेतली तर, ती आपण समजू शकतो. धर्म तत्त्वे व आचारधर्म यातील अंतर सर्वांना स्पष्ट होत नाही.

या पार्श्वभूमीवर निकोप समाजधारणेसाठी धर्माच्या तात्त्विक अंगाची आवश्यकता राजा राममोहन रॉय यांच्यापासून डॉ. आंबेडकरांपर्यंत जवळ जवळ सर्वच प्रबोधनकारांनी व समाजसुधारकांनी मान्य केली आहे, हे आपण लक्षात घ्यायला हवे. पण त्याचबरोबर प्रचलित आचारधर्म त्यातील विकृतींमुळे त्यांनी जवळपास नाकारला. तेव्हा नवा कालसुसंगत आचारधर्म विकसित करत राहणे हा उपाय आहे.

निकोप समाजधारणेसाठी श्रेयस्कर आहे धर्म हाच समाजधारणेचा आधार आहे. धर्म म्हणजे सर्व मानवांच्या हिताची, सुयोग्य व उन्नत जीवनव्यवहाराची मार्गदर्शक तत्त्वे. धर्मजीवन म्हणजे आपल्या जीवनपध्दतीतील उदात्त मूल्यांनुसार वैयक्तिक व समाजजीवनाची आखणी करणे, ती मूल्ये जीवनात उतरवणे. धर्म म्हणजे उपासना पद्धती वा मजहब religion नव्हे.

धर्मतत्त्वातून समाजाचे नीतिशास्त्र तयार होते व त्याचे एक व्यावहारिक स्वरूप म्हणजे राज्यघटना. त्या दृष्टीने राज्यघटना ही आज समाजजीवनाला लागू असणारी स्मृती (आचारसंहिता) आहे. समाजधारणेसाठी आवश्यक असणाऱ्या नव्या आचारधर्माची युगानुकूल मांडणीचे एक स्वरूप म्हणजेच भारतीय राज्यघटना. त्या राज्यघटनेचा ज्यांना समाजधारणेसाठी आधार वाटतो, ती भूमिकेही योग्यच आहे. ती नवी आचारसंहिता म्हणजेच आचारधर्माचे युगानुकूल अशी मांडणी आहे, हे लक्षात घेतले तर 'धर्म' आणि 'भारतीय राज्यघटना' यात अंतर्विरोध वा विसंगती नाही, हे लक्षात येईल. त्यामुळे एका बाजूला धर्माचे शुद्ध तात्विक स्वरूप, त्यातील शाश्वत व सनातन जीवनमूल्ये यांची पुनः प्रस्थापना करणे आवश्यक आहे आणि दुसऱ्या बाजूला भारतीय राज्यघटनेच्या आधारे समाजाची धारणा व रचना करताना घेणे, ही काळाची गरज आहे, हेच या चर्चेत अधोरेखित झाले, हे महत्वाचे आहे.